Jcdvzbm

Qazaqstan Respublikası Qazaqsha: Қазақстан Республикасы
Motto: Alash! (tariyxiy); Alg'a Qazaqstan! (resmiy emes)
Anthem: Menin' Qazaqstanım
Capital		Nursultan 51°10′N 71°30′E / 51.167, 71.5
Largest city		Almatı (1 185,9 mın')
Official languages		Qazaqsha — ma'm., Orıssha
Ethnic groups		Qazaqlar, Orıslar, Ukrainlar, O'zbekler, Uyg'ırlar, Tatarlar, Nemisler
Government		Prezidentlik-Parlamentlik Respublika
-	Prezident	Kassym-Jomart Tokaïev
-	premyer-ministr	Askar Mamin
Ta'welsizlik		KSRO elinen
-	1-shi xanlıq	1361 j. Aq Orda
-	2-shi xanlıq	1428 j. O'zbek Ordası
-	3-shi xanlıq	1465 j. Qazaq xanlıg'ı
-	Jariyalang'anı	1991 j. dekabrdin' 16
-	Tu'geldengeni	1991 j. dekabrdin' 25
-	Water (%)	1.7
Population
-	2017 tamizdin' 1 estimate	18,050,488 mın' (64-shi)
GDP (PPP)		2005 estimate
-	Total	$125.5 mlrd (56-shı)
-	Per capita	$8318 (70-shi)
HDI (2004)		▲ 0,0.774 (ortasha) (79--shı)
Currency		Qazaqstan ten'gesi (KZT)
Time zone		(UTC+5, +6)
Internet TLD		.kz
Calling code		7

Qazaqstan (Qazaqstan Respublikası) — Evraziya materiginin' ortasında jaylasqan ma'mleket.

Arqa jag'ında Rossiya Federatsiyası menen (6 467 km), qubla jag'ında Tu'rkmenstan (380 km), O'zbekstan (2 300 km) ha'mde Qırg'ızstan (980 km) respublikaları menen, shıg'ısında Qıtaymen (1 460 km) sheklesedi, batısta Kaspiy ten'izimen, on'tu'stikte Aral ten'izimen shayıladı. Jer maydanı — 2717,3 mın' sharshı kilometr.

Jurt sanı 17713,7 mın' (2016 ). Onın' 9 008,0 mın' yamasa 66,01 % qazaqlar quraydı. Respublikada 131 ult pen ulıstın' o'killeri turadı.

Paytaxtı — Nursultan qalası. A'kimshilik jag'ınan 14 oblısqa bo'linedi. Memlekettik tili — qazaq tili.

Ataması[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Jag'rapiyası[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstan jag'rapiyası

Shablon:Kz-geo-stub

A'kimshilik bo'linisiwi[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Qazaqstan awdanları

A'kimshilik-aymaqlıq qurılısı: To'mengi kestede. Awılıq aymaqqa birikken 7719 awılıq eldi mekender bar (2003).

Qazaqstannın' a'kimshilik kartası

• Qazaqstan qalaları
• Qazaqstan rayonları

Jurtı[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstan jurttaniwı

Jurt sanı[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

2006 j. jıldın' shildenin' 1 ku'ninde Qazaqstanda xalıq sanı 15 301,4 mın' adamdı quradı.

Onın' ishinde, 8763,9 mın' (57,3%) adamdı qalalıq turg'ınlar, 6537,5 mın' adamdı (42,7%) awıldıq turg'ındlar qurap otır.

2006 jıldın' qan'tar-maiwsım aralıg'ında respiwbliyka xalqının' ta'biyiy o'simi 63370 adamdı quradı. Tabiyg'iy o'simnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 8,3 (8,1) adamnan keldi.

Ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında AXAJ organdarı tirkeliw ko'rsetkishi boyınsha 143210 (138882) tiwiw faktilerin tirkedi. Tiwg'andardın' sanı qalalıq ja'ne aiwıldıq eldi-mekenderde o'tken jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda, 3,3%-g'a ja'ne 2,9%-g'a o'sti de, tiyisinshe 83566 ja'ne 59644 adamda quradı. Bala tiwiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 18,6 (18,4) sa'biydi quradı.

Osı kezen' ishinde o'lgenler sanı 79840 (80978) adamdı qurap otır, sonın' ishinde qalalıq eldi mekenler u'lesi — 51186 (51661) ja'ne awıldıq jerler — 28654 (29317). O'limnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 10,29 (10,33) adam.

O'liminin' negizgi sebepleri qan aynalımı ju'yesi awrwları bolıp tabıladı, olardın' u'lesine barlıq tirkelgen o'lim oqiyg'alarının' 52,9% (52,5%) tiyesili ekendigi xabarlanıp otır.

Osı kezen' ishinde respiwbliykada 1 jasqa deyingi 2049 (2087) balanın' shetineiwi tirkelgen. Na'resteler o'liminin' koeffiytsiyenti 1000 tiwg'ang'a 14,7 (14,5) shetineiw. Periynataldıq kezen'de payda bolatın jag'daylar na'resteler o'liminin' en' ko'p tarag'an sebepleri bolıp tabıladı, odan ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında 1037 (1021) na'reste shetinedi. Tsiyfrlar tilimen aytqanda, barlıq na'resteler o'liminin' 50,6% (48,9%)-ı osı jag'dayg'a tiyesili bolıp tabıladı.

Biyılg'ı jartıjıllıqta nekelesiw menen ajırasiwlar sanı, tiyisinshe 54994 ha'm 17467 (48271 ha'm 15183) quradı. Nekelesiw menen ajırasiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 8,5 (7,7) nekeni ha'm 2,3 (2,1) ajırasiwdı quradı.

Elde xalıq ko'shi-qonının' on' ayırımı saqtalıp keledi, 2006 jıldın' 1 jartıjıllıqtag'ı onın' shaması 18746 (14148) adamdı quradı. 2006 jılı qan'tar-maiwsım aralıg'ında Qazaqstang'a kelgenler sanı 2005 jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda 5008 adamg'a yamasa 13,2%-g'a, al Qazaqstannan ketkenler sanı 9606 adamg'a yamasa 1,7 ese azaydı. TMD ellerinen kelgenler menen sol ellerge qonıs awdarg'anlar u'lesi olardın' jalpı sanına shaqqanda, 86,1% ha'm 87,9% (88,7% ha'm 66,4%) quradı.

Al el ishindegi ko'ship-qoniwshılardın' sanı 137220 (131019) adamdı qurap otırg'an jayı bar.

Ultlıq quramı[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Qazaqstanda 120-dan astam ult (etnoslar men etniykalıq toplar) o'killeri turadı. 2006 jıldın' 1-shildesindegi jag'day boyınsha qazaqlardın' sanı 9008,0 mın' adamdı, orıslar — 3962,1 mın', wkraiynlar — 444,7 mın', o'zbekler — 433,5 mın', uyg'ırlar — 231,4 mın', tatarlar — 229,1 mın', nemisler — 222,5 mın' adamdı quradı. Respiwbliyka xalqının' jalpı sanında en' ko'p u'les salmaqtı qazaqlar — 58,9% ha'm orıslar — 25,9% alıp otır. Basqa etnoslar menen etniykalıq toplar u'lesine respiwbliyka xalqının' 15,2% tiyesili bolıp tabıladı.

2006 jıldın' 1 qan'tarındag'ı jag'daymen salıstırg'anda qazaqlar sanı 94,7 mın' adamg'a, yamasa 1,1%,-g'a, tiyisinshe o'zbekler — 4,6 mın', yamasa 1,1%-g'a, uyg'ırlar — 1,6 mın', yamasa 0,7-%-g'a o'sti; al orıslardın' sanı 17,2 mın' adamg'a, yamasa 0,4%-g'a, tiyisinshe iwkraiynlar — 4,1 mın', yamasa 0,9%-g'a, tatarlar — 0,5 mın', yamasa 0,3%-g'a ha'm nemisler — 0,2 mın', yamasa 0,1%-g'a azaydı.

Dini[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Qazaqstan jurtında 69 % musılmanlar, 28 % pravoslav xriystiyanlar, 2 % protestantlar bar.

Tariyxı[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstan tariyxı

Saqtar ko'seminin' altın saiwıtı^[1]

• Batıs tu'rki qag'andıg'ı
• Tu'rkesh qag'andıg'ı
• Xazar qag'andıg'ı
• Og'ız memleketi
• Qiymaq qag'andıg'ı
• Qıpshaq odag'ı
• Qaraxan memleketi
• Xorezm shaxtıg'ı
• Joshı ulısı
• Shag'atay ulısı
• Aq Orda
• Ko'k Orda
• Nog'ay Ordası
• Sibir xandıg'ı
• O'zbek Ordası
• Mog'olstan
• Qazaq xandıg'ı
• Qoqand xandıg'ı
• Xiyiwa a'mirshiligi
• Bo'key xandıg'ı
• Alash Orda
• Qazaq AKSR
• Qazaq KSR

Sayasat jayg'ası[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Qazaqstan — 1995 jılg'ı tamız 30 respiwbliykalıq referendiwmda qabıldang'an Konstiytiwtsiyya boyınsha — o'zin demokratiyyalıq, zayırlı, quqıqtıq ja'ne a'leiwmettik memleket retinde ornıqtıradı. Qazaqstan Respiwbliykası — preziydenttik basqariw nısanındag'ı birtutas memleket. Respiwbliykanın' en' jog'arı o'kildi organı — Parlament. Ol respiwbliykanın' zan' shıg'ariw qızmetin ju'zege asıradı. Parlament turaqtı jumıs isteytin eki Palatadan: Senattan ja'ne Ma'jilisten turadı.

Senat a'r oblıstan, respiwbliykalıq man'ızı bar qaladan ja'ne Qazaqstan Respiwbliykasının' elordasınan eki adamnan, tiyisinshe oblıstın', respiwbliykalıq man'ızı bar qalanın' ja'ne Respiwbliyka elordasının' birlesken otırısında saylanatın depiwtattardan quraladı. Senattın' 15 depiwtatın Parlament o'kilettigi merzimine Respiwbliyka Preziydenti tag'ayındaydı.

Ma'jilis da'rejeli o'kilettilik ja'ne birtutas jalpıulttıq saylaiw okriwginin' aiwmag'ı boyınsha partiyyalıq tizim negizinde saylang'an 98 depiwtattardan quraladı, ja'ne 9 depiwtattı Qazaqstan xalqı Assambleyası saylaydı.

Nursultan Nazarbaev

Preziydent U'kimetti Ma'jilistegi ko'pshilik alg'an partiyya usınısımen quradı. Respiwbliyka Premer-Miyniystri tag'ayındalg'annan keyingi on ku'n merzim ishinde Premer-Miyniystr U'kimettin' qurılımı men quramı tiwralı Respiwbliyka Preziydentine usınıs engizedi. Premer-Miyniystr Respiwbliykanın' bu'kil aiwmag'ında mindetti ku'shi bar o'kimder shıg'aradı.

Kazaqstan Respiwbliykasının' Konstiytiwtsiyyalıq Ken'esi jeti mu'sheden turadı, olardın' o'kilettigi altı jılg'a sozıladı. Konstiytiwtsiyyalıq Ken'estin' To'rag'asın Respiwbliykanın' Preziydenti tag'ayındaydı.

Qazaqstan Respiwbliykasında sot to'religin tek sot qana ju'zege asıradı. Zan'men qurılg'an Respiwbliykanın' Jog'arg'ı Sotı ja'ne Respiwbliykanın' jergilikti sottarı Respiwbliykanın' sottarı bolıp tabıladı.

Jergilikti memlekettik basqariw ja'ne o'zin-o'zi basqariw[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Jergilikti memlekettik basqariwdı tiyisti aiwmaqtag'ı istin' jay-ku'yine jaiwaptı jergilikti o'kildik (ma'sliyxat) ja'ne atqariwshı organdar (a'kimdik) ju'zege asıradı.

Ekonomiykası[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstan ekonomiykası

• 

  Damıg'an Almatı

• 

  Qazaqstan ten'gesi

Energetiykası[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstan energetiykası

Ma'deniyet ja'ne qog'am[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstannın' ma'deniyeti

Buqaralıq aqparat quraldarı[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstannın' buqaralıq aqparat quraldarı

A'leiwmettik salası[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstannın' a'leiwmeti

Qariwlı ku'shteri[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Baslı maqala: Qazaqstannın' Qariwlı ku'shteri

Tu'siniktemeler[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

1. ↑
   • K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978
   • AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA
   • Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979

Tag'ı qaran'ız[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

Wikimedia Commons has media related to:

Qazaqstan

Sırtqı siltemeler[o'zgertiw | қайнарын өңдеу]

• Preziydenttin' resmiy torabı
• Parlamenttin' resmiy torabı
• U'kimettin' resmiy torabı
• Qazaqstan Respiwbliykasının' elektrondıq u'kimeti
• Vsemiyrnıy İystoriycheskiyy Proekt:Kazaxstan Shablon:Ru icon
• Qazaqstan Ashıq Tizimdeme Jobası (ODP)

Wikimedia Commons has media related to:

Kazakhstan