Jcdvzbm

Pais andova a l'é parlà[modìfica | modifiché la sorgiss]

De-ie 'n colp ansima col rat për slarghé la cartin-a

La lenga alemànica, ò alemànich, o svìsser-alman a l'é parlà d'apopré 10 milion ëd përson-e an Svìssera, Almagna, Àustria, Liechtenstein, Fransa (Alsassia), Italia (Piemont e Val d'Osta), Venessuela (Colonia Tovar).

Àmbit lenghìstic alemànich[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël nòm Alemànich (ISO 639-2: gsw) a comprend na serie ëd lenghe ò dialèt parlà ant un teritòri motobin grand e compòsit. L’alemànich a l’é parlà d’apopré 10 milion ëd person-e. An Svissera a l’é conossù pitòst con ël nòm dë Schwyzerdütsch (alman ëd la Svissera), an Fransa a së s-ciama Elsässerditsch (alman d’Alsassia) ant ël Baden-Württemberg (Almagna) a lo ciamo Schwäbisch e ‘dcò Badensisch, dal nòm ëd le region ëstòriche dla Svevia e dël Baden.
As peul trové tanti sot-dialèt, ch’a cambio d’un pais a l’àutr. Ël nòm ëd la lenga alemànica a deriva dël pòpol dj'Alamann ò Alemann.
L’alemànich ch’as parla ancheuj a l’é dësvlupasse da l’alemànich antich e dl'età ëd mes.
A l’é nen da tant temp ch’as parla ëd lenga “alemànica” an arferendse a tut l’àmbit lenghìstich. A l’é stàit lë scritor Johann Peter Hebel ch’a l’ha dovrà costa definission an sò lìber ëd poesìe Allemannische Gedichte (Poesìe alemàniche). A l’é anteressant noté che ant ël test i trovoma la paròla alemànich ëscrita con un-a o doe “l”. Ancheuj as s’é imponusse la forma con mach na “l” sempia. Jë studios e jë stòrich a son anco’ an camin ch’a studio l’evolussion ëd la paròla ant ij prim sécoj ëd l’età ëd mes, e soa estension a tuta la nassion e la lenga dj’alman.

Variant[modìfica | modifiché la sorgiss]

Alemànich ant ël sens pì s-ciass

• Ël bass alemànich (Niideralemannisch) as parla ant un teritòri pitòst grand, ch’a va da l’Alsassia, passand për ël Baden meridional, fin-a al Voralberg, ant Àustria ossidental. Squasi tut ël Liechtenstein a parla alemànich. Për esempi:
  
  • Bodeseealemannisch (alemànich dël lagh ëd Costansa)
    
  • Allgäuerisch, Wälderisch, Montforter Düütsch
    
  • Oberrhiinalemannisch: (alemànich ëd l’àuta val del Ren):
    
    • Ël vej Baseldytsch (alman ëd Basiléa) -con na gran part ëd Elsässerditsch (alman alsassian) e alemànich ant le region dël Brisgau e Ortenau).
    • An Venessuela as parla ëdcò un dialèt ëd sorgiss alemànica, ciamà Alemán Coloniero.
      

• L’àut alemànich (Hochalemannisch) as parla dzortut ant ël Sundgau alsassian, ant ël Baden, ant la Foresta Nèira meridional, squasi an tuta la Svìssera alman-a, ant le comunità Walser dël Voralberg e ant la Lechtal an Tiròl. Për esempi:
  • Bärndütsch e Züritüütsch (alman ëd Berna e Zurich)
  • Hotzewälderisch as parla ant ël Hotzewald, dzortut ant le comun-e ëd Rickchebach, Härräschried e Görwihl
• L’alemànich pì àut (Höchstalemannisch). Për esempi:
  • Bärner Oberländisch e Wallisertiitsch ò Seyslertütsch
  • Walsertitsch (titschu, töitsch), la lenga Walser, parlà an dontré paìs dël Piemont e dla Val d’Osta.
    

Alemànich ant ël sens pì largh

• Svev (Schwäbisch)
  

Foravìa dle sudivision ch’i l’oma vist pì dzora, l’alemànich as divid ëdcò an:

• alemànich ossidental (Westalemannisch) e oriental (Ostalemannisch)
• Alemán Coloniero: Dël 1843 a l’é staje n’emigrassion ëd përson-e da le comun-e d'Ändinge am Kaiserstuhl e Wyhl im Kaiserstuhl (Oberbaden). Sò anvod, ch’a vivo ant la sità ëd Colonia Tovar, a parlo anco’ na variant dël dialèt alemànich ardità da sò cè.
  

Alemànich: lenga ò dialèt?[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ij lenghist a discuto tant se l’alemànich a sìa na lenga ò mach un dialèt. A podrìo giuté a arsolve la question coste paròle dël grand ëscritor alman Goethe, ch’a dis che Minca na region a-j veul bin a sò dialèt, an essend l’element d’andova che l’ànima a pija sò spìrit. Ò miraco a podrìa vnì a taj la citassion ëd Max Weinrich: Eine Sprache ist ein Dialekt mit einer Armee und einer Marine (Na lenga a l’é un dialèt con n’esèrcit e na marin-a).

A-i son vàire discussion ëdcò antra coj che a lo consìdero coma lenga, dzortut për decide lòn ch'a sia da ciamé alemànich e lòn ch'a lo sia nen. La version corenta dla classìfica ISO 639-3, pr'esempi, a considera l'ansema lenghìstich dont as parla ant st'artìcol-sì coma n'ansema ëd tre lenghe diferente e indipendente: Svev, Alemànich e Walser, minca un-a classificà daspërchila.

Classificassion[modìfica | modifiché la sorgiss]

Në schema ëd classificassion ëd l'alemànich a peul esse:

• lenghe indoeuropenghe
  • lenghe germàniche
    • lenghe germàniche ossidentaj
      • lenghe àut germàniche
        • lenghe àut alman-e
          • lenga alemànica

Sudivision[modìfica | modifiché la sorgiss]

• Alman ësvìsser/Alemànich
• Alemànich pì àut
• Àut alemànich
• Bass alemànich
• Svev
• Walser
• Alemán Coloneiro

Còdes ISO[modìfica | modifiché la sorgiss]

• Còdes ISO 639-1: -
• Còdes ISO 639-2: GSW
• SIL: GSW (Schwizerdütsch/Alemànich); SWG (Schwäbisch); WAE (Walser); GCT (Alemán Coloneiro)

Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse[modìfica | modifiché la sorgiss]

http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=gsw